|
Ana Sayfa
Sözdizimi (sentaks)
Cümle
Tanım
Cümle: Aralarında _kendi kavramlarının dışında bir kavram yüklemesine sahne olan kelime veya kelime gruplarının oluşturduğu söz yapılarına denir. Bu söz yapılarında , yükleyen ile yüklenen iki temel kavramdan söz etmek gerekir. Yükleyen, sözün kavram yükünü taşıyan unsur olup, temel görevi, taşıdığı kavramı varlığa dayandırmasıdır. Yüklenen ise, yükleyenin taşıdığı kavram yükünden etkilenip, durumunda bir başkalaşma meydana gelen unsurdur. Yükleyen ile yüklenen arasında yer alması gereken öteki unsurlara ise tamlayıcı adı verilir.
Tamlayıcılar, bir sözdeki yüklemenin gerçekleşmesi için ön şart özelliği taşımamakla birlikte sözün anlamında tamlık oluşturmak için gerekli unsurlardır.
Cümleyi oluşturan unsurlar, yüklenen-tamlayıcı-yükleyen şeklinde sıralanırlar. Bu sıralanış Türkçe’nin bilinen tarihi içerisinde hiç değişmemiştir.
Yükleyen/ Yüklem: Kavram yükünü taşıyan, yani tasarlanan veya gerçekleşen/gerçekleşmeyen olayları ve durumları belirten unsurdur. Tek bir kelime olabilceği gibi bir kelime grubundan da ibaret olabilir. Yükleyenler; kavramı hareket olanlar, varlık olanlar ve durum olanlar şeklinde üç türlüdür.
Yüklenen/Özne:Kendisine kavram yüklemesi yapılan unsurdur. Özel veya genel isimler ile isim soylu (sıfat, zamir, zarf, edat) bütün kelimeler yüklenen olarak kullanılabilirler. Tek kelime olabileceği gibi kelime grubundan da meydana gelebilirler. Özneler; gerçek, gizli, sözde olabilirler. Edilgen çatılı yüklemlerde yalnızca üçüncü şahıs ifadesi taşıyan, yani işi yapanın açıklanmadığı cümlelere yüklenensiz cümle adı verilir.
Tamlayıcılar:Cümlenin yükleyen ve yüklenen dışında kalan unusurlarına denir. Bunlar kural gereği her iki unsurun arasında yer alır, fakat sözün akışına göre yerlerinde değişiklik olabilir. Temel görevleri yüklemenin şartlarını belirtmektir Dolayısiyle yükleyenle ilgilidir. Fakat anlamca yüklenenle ilgisi olanlar da vardır. “Çocuk ellerini yıkıyor.” Cümlesinin nesnesi olan el ile çocuk arasında organik bir bağ vardır. “Çocuk arabayı yıkıyor.” Cümlesinde ise araba ile çocuk arasında sözel bir ilişki dışında hiçbir bağ yoktur. Tamlayıcılar tamlama ile ilgileri bakımandan iki bölümdürler: Doğrudan tamlayıcı olanlar (nesne), dolaylı tamlayıcılar (zarf)dır.
Cümle Yapıları:
1. Basit cümleler: Tek kavram yüklemesi yapılan, bir tane yükleyen taşıyan cümlelere denir.
|
Bir hasta odasının penceresinde;/
|
Yalnız bende değil
|
yalnızlık hali.
|
(Orhan Veli)
|
|
Yer tamlayıcısı
|
yükleyen
|
yüklenen
|
|
2. Birleşik cümleler: Birden fazla kavram yüklemesinin yapıldığı cümlelerdir.Birleşik cümleler kendisini oluşturan cümlelerin birleşme tarzına, yükleyenlerin konumlarına göre çeşitlilik gösterirler.
a) Basit cümleler halinde sıralama:
|
Hürriyet
|
insan zekasının kazancıdır,
|
tabiattan gelen bir şey değildir.
|
(A.H. Tanpınar)
|
|
Yüklenen
|
yükleyen
|
yükleyen
|
|
b) Yan cümleler halinde sıralama:
|
Onu
|
uyandırmak,
|
göz göze gelmek,
|
yüzüne bakmak,
|
istemiyordu.
|
b.tili
nesne
|
yükleyen
|
yüklenen
|
D.T. yükleyen
|
yüklenen
|
-------------------
1. cümle
|
-------------------
2. cümle
|
----------------------------
3. cümle
|
belirtisiz nesne topluluğu
Bağlı birleşik cümle:
a) Edatlarla bağlananlar
|
Ben
|
durmadan
|
kendimi
|
dinliyorum
|
çünkü
|
durmadan
|
anlatıyorum.
|
|
ylnn
|
zarf
|
b.tili
nesne
|
yükleyen
|
bağlaç
|
zarf
|
yükleyen
|
c) Fiilimsilerle bağlananlar:
|
Her gün
|
bir başka uykuya
|
yatıp,
|
bir başka rüya
|
göreceğiz.
|
|
zarf
|
D.T.
|
ylyn
|
b.siz nesne
|
yükleyen
|
|
-----------------------------
|
-----------------------
|
|
Zarf (Yan cümle)
|
Temel cümle
|
d) Fiilimsi+ Edatlarla bağlananlar:
|
Bir mahzenin taş kapağını kaldırır
|
gibi
|
güçlükle,
|
en dalgın uykulardan
|
sıyrıldığını
|
gördüm.
|
|
Yan cümle(sıfat-fiil grubu)
|
edat
|
zarf
|
D.T.
|
yükleyen
|
yüklenen
|
|
-------------------------------------
|
|
|
Zarf
|
|
İç içe birleşik cümle:
|
Uyurken
|
acaba
|
nasıldır?,
|
diye
|
düşündü
|
|
zarf
|
zarf
|
yükleyen
|
zarf
|
yükleyen
|
|
-------------------------
|
|
|
İç cümle
|
|
|
Zarf tamlayıcısı
|
|
Karmaşık/birleşik cümle:
|
Öyle
|
kendinden geçmiş,
|
öyle
|
etrafını
|
görmez olmuştu
|
ki,
|
neredeyse
|
karşısına çıkan babası olsa
|
tanımayacaktı.
|
|
zarf
|
yükleyen
|
zarf
|
b.tili
nesne
|
yükleyen
|
bağlaç
|
zarf
|
zarf
|
yükleyen
|
|
-------------------------
|
-------------------------
|
-------------------------
|
|
Birinci cümle
|
İkinci cümle
|
Şartlı yan cümle
|
|
Sıralı cümle
|
Şartlı bileşik cümle
|
Ara cümle: Bir temel cümleyle doğrudan bağlantısı olmayan virgül veya parantezle ayrılan sözlere kurulan cümlelerdir.
|
Analar
|
haylaz çocuklarını
|
-ihtiyaçlarını anlarmış gibi-
|
daha çok
|
severler.
|
|
yükleyen
|
b.tili nesne
|
ara söz
|
zarf
|
yüklenen
|
Ana Sayfa
|